Çocukluk yıllarımda çok sık duyduğum, bende derin izi bırakan bir sözcüktür “müstamel” sözcüğü.
II Dünya Savaşı yılları geride kalmış olsa da, ülkemiz bu büyük harbe girmemiş olsa da, harp yıllarının bütçeye yüklediği mali yük milli geliri adeta tüketmişti. Ülke çapında sıkıntılar çok büyüktü. Ekmek, şeker gibi gıda maddeleri karneyle bağlanmış, salgın hastalıklar durmadan can alıyordu.
Takip eden yıllar ümit vadetse de kırsal kesimdeki yaşantıyı pek değiştirmemişti. O günlerde geçerli olan giyinmek değil örtünmekti. Yemek yerine, karın doyurmak veya ekmek yemek ifadeleri kullanılırdı. Lastik ayakkabı henüz bulunmadığından herkes çarık giyiyordu.
Kıyafete gelince yaygın olarak yamalı kıyafet giymek öneriliyor fakat yırtık, sökük, partal giyinmek önerilmiyordu. Koşullar böyle olunca zaten yeni urba almak da büyük kesim için bir hayaldi. Herkes giysisinin kumaşını ya kendi dokuyor, ya da müstamel giyiniyordu.
Müstamel sözcüğü kullanılmış, elden düşme, eski, ikinci el anlamına geliyordu. Kırsal kesim pazara yahut panayıra kıyafet almak için gittiğinde müstamel, yani giyilmiş, kullanılmış malları almayı bütçesine daha uygun buluyor ve tercih ediyordu. Büyük çoğunluk müstamel ceket aldım, pantolon aldım, palto aldım diye anlatıyordu.
Biz çocuklar da bu sözcüğü duya duya kanıksamıştık. Bize bir şey alınacak olsa “Bak ha, ben müstamel isterim. Benimki müstamel olsun.” diye ısrar ediyorduk. Çünkü bu sözcüğü bir marka olarak algılıyorduk. Müstamel kıyafet giyenler düğün ve bayramlarda ortalık ta dolaşıp hava atıyorlardı. Hele bu müstameller bir de kumaş ise ayrı bir ilgi görüyordu. Tabi, benim ceketlerini çaldıranlar da olmuyor değildi.
Bu işi yapan satıcılara gittiğinizde sizi şöyle bir tartıyor, yeni mi, yoksa müstamel mi istiyorsun diye soruyor, sizden aldığı yanıta göre sizi dükkânın o köşesine yönlendiriliyordu.
Tabi, bizlerin “Benimki müstamel olsun” isteklerimiz hiç zorlukla karşılaşmıyordu. Ama bizler için sorunun bir başka önemli bir boyutu daha vardı. “Seneye de giyersin” diye hep büyük bedenler alınıyordu. Seneye giymesek bile arkadan gelen kardeşimiz sıra bende diye bekliyordu. Müstamelin içinde kayboluyor, başkasının elbisesini giymiş gibi yürüyorduk. Ceket etekleri dizlerde, kollar içinde eller kaybolmuş vaziyette ortalıkta dolaşıyorduk. Gördüğünüz gibi müstamel giymenin de bir bedeli vardı.
Evde çocuk sayısı fazla ise herkes birbirinin pabuçlarını giymekte zaman zaman yarışırdı. Sabah en erken kalkan en rahat pabucu giyip giderdi. Geç kalkanlara da takunya veya çarık giymek kalırdı.
Tüm bu anlattıklarımdan sonra diyebilirim ki Askeri Hava Lisesine girinceye değin benim sırtıma uyan bir elbisem sadece bir defa oldu. Onu da Edremit/Kadıköy’e dedemi ziyarete gittiğimde rahmetli dedem almıştı. Dedem elbise ve ayakkabı için o günün parasıyla yaklaşık 20 TL ödedi. Fakat gömleğim yoktu onu da rahmetli teyzem almıştı. Dönüşte köyde beni takım elbiseli görenler çok şaşırmış için için kıskanmışlardı.
Köy dışına gittiğimizde herkes bu elbiseyi kim aldı diye soruyor, ben de “Dedem aldı.” deyince etrafın hayranlığı artıyor, babam ise için için bozuluyordu. Sonunda, “Bundan sonra kim aldı diye soranlara, elbiseyi babam aldı diyeceksin.” uyarısı gelmede gecikmedi... Artık yalancılığa da alışmam gerekiyordu. Babam bu durumu kabullenemiyordu. Hâlbuki bu durum bizi yakından tanıyanlar için bir sır değildi.
Evet, lafı galiba fazla uzattım. Rahmetli dedem 1955’de, teyzem is 1957’de göçüp gittiler. Onları saygı ve rahmetle yad ediyor siz değerli okuyanlarıma güzel hafta sonları diliyorum..
Kalın sağlıcakla..
Celalettin Tunç